Solaris

Nếu người được lưu giữ sâu sắc nhất trong ký ức bỗng hiển hiện y như cái thưở đã khắc vào trí nhớ thì cuộc sống con người sẽ ra sao? Sẽ hạnh phúc hay bất hạnh? Tôi nghĩ tới câu hỏi này khi đọc tiểu thuyết Solaris của Lem và xem lại bộ phim cùng tên của Tarkovsky. Đấy không phải là câu hỏi của tiểu thuyết hay bộ phim, nhưng tôi lại muốn đặt một câu hỏi như vậy. Cả Lem và Tarkovsky đều bỏ qua vấn đề thời gian. Trong ký ức người đấy mãi ở thời xa xưa đó, còn người mang ký ức lại đang ở thời hiện tại. Một khoảng cách thời gian làm sao có thể xóa nhòa? Những trải nghiệm khác nhau sẽ dẫn tới những mâu thuẫn không thể giải quyết nổi. Đó sẽ là một thảm họa. Một bi kịch. Em mãi là hai mươi tuổi / Ta mãi là mùa xanh xưa / Những cây ổi thơm ngày đấy / Và vầng hoa ngâu mưa thu / Tóc anh đã thành mây trắng / Mắt em dáng thời gian qua. Những câu thơ rất quyến rũ. Nhưng cái quyến rũ đó không thể làm sao để ký ức, vốn là cái của thời quá khứ và con người, vốn đang ở thời hiện tại cùng trôi theo thời gian như nhau, cùng già theo năm tháng như nhau.

Khoa học viễn tưởng, không phải chỉ để tiên đoán cái tương lai sẽ tới của nhân loại, cái ý nghĩa rất tầm thường của nó, mà để tạo ra những tình thế nhân sinh của con người hiện tại để phác lộ những bí ẩn của con người ở chính hiện tại này. Khoa học viễn tưởng là tiểu thuyết về thời hiện tại. Tôi nghĩ về các tác phẩm khoa học viễn tưởng, về Solaris như vậy. Đại dương, sinh vật trí tuệ duy nhất của hành tinh Solaris chỉ là cái vẻ ngoài màu mè giả tưởng của cái cốt lõi tạo ra những tình thế nhân sinh để nhân vật trải nghiệm và phác lộ bản chất con người. Khám phá con người chính là nhiệm vụ nặng nề và cơ bản của Thời Hiện đại. Chính ở khía cạnh này mà tôi thích bộ phim của Tarkovsky hơn truyện của Lem. Cả Tarkovsky và Lem đều không hài lòng về bộ phim, nhưng lý do không hài lòng lại khác nhau. Tarkovsky cho rằng bộ phim Solaris vẫn còn phải mang dáng dấp của một bộ phim khoa học viễn tưởng. Ông không thể nào xóa nổi cái thể loại này ra khỏi bộ phim. Còn Lem lại cho rằng Tarkovsky đã phản bội và bóp méo tác phẩm của ông. Solaris mang đậm phong cách của Tarkovsky, tính thơ và con người trong điện ảnh. Những cảnh quay rất chậm và dài, những cặp mắt bất động nhìn thẳng vào ống kính, các vật được sắp xếp theo một trật tự rất khó giải thích như vốn có của thơ, của con người.

Solaris là bộ phim của Tarkovsky đầu tiên mà tôi được xem. Nhờ có nó mà tôi biết đến Tarkovsky và biết đến Lem. Một ký ức. Em mãi là hai mươi tuổi / Ta mãi là mùa xanh xưa / Bộ phim ta xem ngày đấy / Và những lá vàng mùa thu. Ở bầu trời mùa thu tím sẫm vẫn lấp lánh một vì sao Solaris.