Tarkovsky: Thời gian chuyến đi

Đây là một phim tài liệu của Tarkovsky và Guerra. Tôi cảm thấy khó khăn khi dịch tên bộ phim này ra tiếng Việt. Bộ phim về thời gian hay về chuyến đi? Tiếng Nga viết là Время путешествия phù hợp với tiếng Ý, ngôn ngữ nguyên gốc của bộ phim, Tempo di Viaggio, trong khi tiếng Anh lại viết Voyage in Time, mà tôi sẽ dịch là Chuyến đi thời gian. Cách dịch từ tiếng Anh này nghe có vẻ cứng nhắc, nhưng nhất định tôi sẽ dịch như vậy. Tôi nhớ tới Goethe với Chuyến đi Ý, Italienische Reise, có thể dịch là Italian Journey hay Voyage in Italy, Time đóng vai trò như Italy. Nhưng rốt cuộc tôi sẽ phải lựa chọn cái tên nào, Thời gian chuyến đi hay Chuyến đi thời gian? Cái tiêu đề sẽ thể hiện tôi hiểu bộ phim, hiểu ý đồ thẩm mỹ của bộ phim như thế nào.

Bộ phim nói về chuyến đi của Tarkovsky tới Ý để tìm những vị trí thích hợp cho bộ phim hợp tác với nước ngoài đầu tiên của ông, bộ phim Nostalgia, Hoài hương. Nhưng bộ phim không phải chỉ nói vê chuyến đi. Trong phim Tarkovsky còn trình bày quan điểm của ông về các đạo diễn có ảnh hưởng lớn, về quan niệm nghề điện ảnh, và về một số ý tưởng của ông. Tarkovsky có quan điểm đặc biệt về điện ảnh. Ông cho rằng điện ảnh là bộ môn nghệ thuật đầu tiên khắc họa được thời gian. Thời gian khắc họa là điểm mấu chốt của điện ảnh. Không phải chuyến đi là chủ đề mà thời gian được thể hiện bằng chuyến đi là một chủ đề. Thời gian được thể hiện trên màn ảnh bằng các sự kiện, các hình ảnh biến đổi và không biến đổi. Một hình ảnh bất động, không thay đổi cũng thể hiện thời gian vì sự bất động bất biến đấy đang diễn ra khi thời gian vẫn đang trôi. Bộ phim khởi đầu bằng ống kính lướt quay một lâu đài trên một đỉnh đồi ở Roma và lùi dần xa. Kết thúc bộ phim là hình ảnh tác giả nhìn qua cửa sổ và cảnh một ngôi nhà chìm trong tuyết rất đặc trưng của Nga. Mở đầu và kết thúc đều cùng một bài thơ của Guerra, với câu thơ mở đầu "Tôi không biết nhà là gì". Ở đây "nhà" chính là quê hương. Bản dịch tiếng Anh dịch là "house", nhưng tôi nghĩ rằng đúng ra phải là "home". Nhà của tôi, đấy là đất nước của tôi, quê hương của tôi, là nguồn gốc của nỗi hoài hương khi tôi xa nó. Tôi thường nghĩ người Việt mình mới hay nặng lòng với quê hương, nhưng càng ngày tôi càng nhận ra nỗi niềm hoài hương như một tính phổ quát của con người, và như một nghịch lý, người Việt lại chưa có một tác phẩm sâu sắc nào về nỗi niềm hoài hương của con người [Thiếu quê hương của Nguyễn Tuân vẫn mang tính địa phương]. Nỗi niềm hoài hương là thời gian khắc họa, là đi tìm những gì để có thể thể hiện nỗi niềm đó qua thời gian khắc họa trên phim. Đó không phải là những phong cảnh tuyệt vời của Ý, không phải là những kiến trúc Baroque nổi tiếng, những món ăn Ý.

Tuy là một bộ phim tài liệu, nhưng cũng giống như các phim nghệ thuật của Tarkovsky, Thời gian chuyến đi có những tính thơ. Tôi luôn cảm thấy khó khăn khi giải thích thế nào thơ. Một phong cảnh thế nào đấy mà ta gọi là phong cảnh nên thơ. Phong cảnh tạo nên một bài thơ hay một câu thơ. Tôi không biết đích xác phong cảnh thế nào có thể gọi là nên thơ nhưng trước một phong cảnh tôi có thể nói nó có nên thơ hay không. Thơ như một cảm xúc nội tại, dường như ta có thể xác quyết chắc chắn, nhưng lại không thể giải thích tường minh. Tính thơ của điện ảnh lại càng mịt mù sương khói. Nét đặc trưng của phim Tarkovsky là những cảnh quay rất từ từ, những khung hình rất chậm rãi và đôi khi lặp lại. Những người ưa hành động xem phim của Tarkovsky sẽ rất chán. Nhưng đó cũng là một điều bình thường vì không phải ai cũng thích thơ.